Het gaat niet goed met het Nederlandse energiebeleid. De meningen over hoe om te gaan met de stijging van energieprijzen zijn verdeeld. Het kabinet strooit met miljarden, maar de laagstbetaalden worden daarmee onvoldoende geholpen. Was het niet beter geweest als de energiebedrijven in handen waren gebleven van de overheid?
In NRC van 22 oktober schetste Tom Jan Meeus de geschiedenis van het Nederlandse energiebeleid vanaf 1990. Energiebedrijven waren toen in handen van provincies en gemeenten. Vanaf de jaren negentig werden de pleidooien om de energiemarkt te liberaliseren steeds luider. De eerste minister van Economische Zaken die daarmee werd geconfronteerd was Koos Andriessen (CDA) in het Kabinet-Lubbers III (1989-1994). Hij was fel tegen liberalisering van de energiemarkt. Volgens hem zouden daardoor de energieprijzen fors stijgen. Andriessen stond niet bekend als een linkse politicus, maar verkondigde dit standpunt vanwege zijn wetenschappelijk-economische achtergrond. Hij was vóór zijn ministerschap hoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam en door zijn proefschrift, De ontwikkeling van de moderne prijstheorie (1960), wist hij heel goed hoe markten functioneren. Tijdens het Kabinet-Kok I (1994-1998) ging er een meer liberaler wind waaien. Andriessens opvolger Hans Weijers (D66) was voor liberalisering van de energiemarkt en werd daarin breed ondersteund in het Parlement, uitgezonderd Groen Links, SP en de rechtse Janmaat (CD). Weijers heeft wel vergeefs geprobeerd de vier grote regionale energiebedrijven te fuseren tot één nationaal bedrijf.
Dat laatste gebeurde niet. Provincies en gemeenten zagen het anders. Eneco, Essent en Nuon werden verkocht aan buitenlandse maatschappijen, respectievelijk Mitsubishi, RWE en Vattenfall, voor ruim twintig miljard euro. De lokale overheden deden daar leuke dingen mee, maar zouden zich nu moeten afvragen: “Hebben we daar wel goed aan gedaan?” Een extra probleem is dat de energie- en klimaatcrisis samenvallen en elkaar beïnvloeden. Volgens de Utrechtse hoogleraar Jan Luiten van Zanden is de afgelopen dertig jaar niet alleen het energiebeleid, maar ook het klimaatbeleid mislukt[1]. Hoe los je dat dubbele probleem op? Voor de SP is dat geen probleem. Omdat de energie een basisvoorziening is, moeten de energiebedrijven worden genationaliseerd: “zodat we de energierekening kunnen verlagen en zeggenschap hebben over het investeren in schone energie”. De SP startte daarom een volkspetitie.
Zou nationalisatie echt de oplossing zijn? Hoewel het een grote fout was de energiemaatschappijen te privatiseren, moeten we er thans niet veel van verwachten de energieproblemen met nationalisatie op te lossen. De energieprijzen zullen hoog blijven. Deze zijn immers niet door de energiebedrijven veroorzaakt, maar door schaarste aan gas als gevolg van de Russische inval in Oekraïne. Door nationalisatie vergroot je niet het aanbod van gas. Als wereldwijd de energieprijs stijgt, moet ook een genationaliseerd bedrijf die accepteren. Bovendien zou dan de kritiek, ook die van de SP, zich vooral richten op de overheid. Die kan dan de kritiek niet doorschuiven, zoals nu, naar een privaat bedrijf en zal ook dan verleid worden om miljarden in het bedrijf te stoppen. Bovendien is door Europese wetgeving de overheidsinvloed op nationale bedrijven beperkt. Ze moeten net zo worden behandeld als private bedrijven.
De oplossing ligt in meer samenwerking binnen Europa. De Europese Unie zou op de wereldmarkt van energie een sterke vragende partij moeten worden. Helaas is Nederland geen voorstander van inperking van marktwerking op de energiemarkt door de EU. En de SP staat over het algemeen ook niet te dringen om de Europese Commissie meer macht te geven. Als je wilt nationaliseren zouden alle EU-landen dat moeten doen en vervolgens één Europees Energiebedrijf moeten vormen. De eerlijkheid gebiedt te zeggen dat de kans daarop heel klein is. In het kader van de linkse samenwerking zou SP er daarom goed aan doen om samen met Groen Links en PvdA te pleiten voor een sterker Europees energiebeleid.
[1] Jan Luiten van Zanden, klimaatbeleid faalt vanwege de politieke economie in Nederland, ESB, 20 oktober 2022.