Aardgas is meer dan een energiebron. Dit jaar is gebleken dat het ook een oorlogsinstrument is. Rusland stopt de levering van gas als reactie op de economische sancties van het Westen. De tijd zal leren of dit een werkzaam instrument is. Een vergelijking met de oliecrisis in 1973 ligt voor de hand, toen de Arabische landen hun olie-export naar ons land stopten. Hoewel die crisis veel problemen veroorzaakte, bleek olie toch geen succesvol oorlogsinstrument te zijn. Economische sancties zijn dit overigens tot dusver ook niet. Aardgas is eveneens een inkomensbron. Ook dit verloopt niet zonder problemen. De geschiedenis van het aardgas in Nederland leert dat.
In 1959 werd bij het Groningse Slochteren een groot aardgasveld ontdekt. Vanaf de jaren zestig heeft Nederland daarvan geprofiteerd. Iedereen in Nederland kon gebruik maken van een gemakkelijke energievoorziening en de export van aardgas leverde ons veel inkomsten op. Volgens het CBS bedroegen de totale staatsinkomsten tot 2019 417 miljard euro. De Nederlandse Aardolie Maatschappij (NAM), een joint venture van Shell en Exxon/Mobil, die het gas uit de grond haalt, zal mogelijk een vergelijkbaar bedrag aan het aardgas hebben verdiend. Maar de winning van aardgas heeft ook grote problemen opgeleverd. De Groningers hebben dat ervaren. Het is dan ook terecht dat een enquêtecommissie van de Tweede Kamer zich op het probleem van de aardbevingen in Groningen heeft gestort.
Er is naast de aardbevingen nog een probleem, dat tot nu toe weinig aandacht krijgt. De overheid is niet erg weloverwogen omgegaan met de aardgasbaten. De aardgasinkomsten van de staat werden toegevoegd aan de algemene middelen en niet in een fonds gestort, zoals in Noorwegen. Zo’n aardgasfonds had nu niet alleen een bijdrage kunnen leveren aan de oplossing van de koopkrachtproblemen als gevolg van de prijsstijging van energie, maar had ook de schade die Groningers leden kunnen vergoeden. De aardgasinkomsten zijn grotendeels ‘verjubeld’, net zo als het geld dat de verkoop van de publieke energiebedrijven door provincies en gemeenten opbracht.
De eerst problemen van die verjubeling traden al op in de jaren zeventig van de vorige eeuw. Door de aardgasinkomsten uit het buitenland werd de gulden internationaal een geliefde munt. De waarde ervan steeg dan ook. Het gevolg was dat de concurrentiepositie van veel bedrijven achteruit ging. De economie stagneerde daardoor met een hoge inflatie en werkloosheid. Economen noemen dat stagflatie. Het Engelse weekblad The Economist introduceerde de term ‘Dutch Disease’. De Commissie Economische Deskundigen van de SER waarschuwden in 1978 al voor de negatieve invloed van de aardgasbaten voor de Nederlandse concurrentiepositie. Pas in 1982 gingen overheid (kabinet Lubbers II), werkgevers en werknemers om tafel zitten om de stagflatie te bestrijden met als resultaat het Akkoord van Wassenaar. Hierin werd een arbeidstijdverkorting afgesproken met een matiging van de loonstijging. De effecten vielen tegen: De economische groei herstelde zich weliswaar enigszins en de inflatie daalde, maar de werkloosheid bleef hoog. Dat de stagflatie grotendeels werd veroorzaakt door de aardgasinkomsten bleef buiten de discussie.
In 1995 tijdens het eerste Kabinet-Kok leken de bakens te worden verzet. Er kwam een Fonds Economische Structuurversterking (FES). Dit fonds werd gevoed door 41,5% van de aardgasbaten. Helaas, dit fonds werd niet ingezet om de dreigende problemen van de aardbevingen in Groningen op te lossen of om te investeren in alternatieve energievoorzieningen, hoewel de wettekst daarvoor wel de ruimte bood. De eerste aardgasbeving deed zich immers al tien jaar daarvoor in 1985 voor. Een quick scan van de FES, in 2006 gemaakt door het Instituut voor Onderzoek van Overheidsuitgaven gaf voor het Noorden des Lands een dramatisch resultaat.[i] Het merendeel van FES bleek naar West-Nederland te gaan en slechts ca. 1% naar het Noorden. In 2011 is de FES opgeheven en vloeien alle aardgasbaten weer in de algemene middel van het rijk. Een jaar later werd Huizinge getroffen door een grote aardbeving. Het had voor de hand geleden de aardgasbaten toen aan te wenden voor herstel van de aardbevingsschade. Het tegendeel gebeurde. Minister Kamp ging in 2013 nota bene akkoord met een forse toename van de aardgaswinning om nog meer aardgasinkomsten te verkrijgen.
Sindsdien krijgt de aardgasproblematiek veel aandacht zonder afdoende en rechtvaardige oplossingen. Ik zal niet herhalen wat er aan ontkenningen, toezeggingen, vertragingen en voorwendsels is geuit om de problematiek te laten voortsudderen[ii]. Vanaf het begin van de aardgaswinning draaide het simpelweg om het realiseren van zoveel mogelijk inkomsten. Dat kan nog wat worden als de huidige energiecrisis zich voortzet en de druk zal toenemen om de toegezegde stopzetting van de aardgaswinning toch nog maar even uit te stellen.