Gedragseconomie: oude wijn in nieuwe zakken

 

De economische wetenschap heeft er een nieuwe loot bij: gedragseconomie. De ontdekker ervan is Richard Thaler. Samen met psycholoog Daniël Kahneman ontdekte hij in 1990 met een experiment dat mensen vaak niet rationeel handelen. Daarmee zou een belangrijk uitgangspunt van de economische wetenschap – de homo economicus, de rationeel handelende mens – ten grave zijn gedragen. Beiden kregen hiervoor de Nobelprijs Economie: Thaler in 2017 en Kahneman in 2002. Een beetje econoom weet echter allang dat de homo economicus niet bestaat en dat daarmee in de praktijk daarmee al heel veel jaren rekening wordt gehouden.

         

Als iedereen rationeel handelt, streeft naar nutsmaximering of winstmaximering,  is de economie in evenwicht. Je kunt daarvoor prachtige wiskundige modellen bouwen en berekenen wat de overheid moet doen en vooral moet laten. Het rationele handelen is de basis van de neoliberale markteconomie. Aanhangers daarvan hebben met succes de Keynesiaanse economie in de ban gedaan. Sinds de jaren tachtig is daarmee de klassieke economie weer bepalend voor het economisch beleid. Helaas de mens handelt niet rationeel en dus moet je bij de beleidsuitvoering onderdelen van de psychologie toepassen om ervoor te zorgen dat de mensen goed zorgen voor hun eigen belang. Thaler noemt dat “nudging” (duwen in de goede richting). Burgers moeten zodanig worden geprikkeld dat ze accepteren en doen wat het beleid nuttig voor hen vindt. Zo blijft de neoliberale marktwerking in stand en handelt iedereen rationeel.

Vanaf 2014 is de Nederlandse overheid zich gaan interesseren in nudging. Gedragsexperts van diverse ministeries hebben zich op initiatief van het Ministerie van Economische Zaken en Klimaat verzameld en een organisatie opgericht om kennis te delen over het toepassen van gedragsinzichten in beleid, uitvoering, toezicht en communicatie: Behavioural Insights Netwerk (BIN NL). In november vorig jaar organiseerde ze in Den Haag een grote conferentie: De Dag van het Gedrag. Deze dag bood geanimeerde discussie en veel gelegenheid om te netwerken.

 

Na lezing van het jaarverslag van BIN NL, Rijk aan gedragsinzichten: editie 2017[1]  vroeg ik mij af, kunnen die ambtenaren geen nuttiger werk verzinnen? Ik noem twee voorbeelden van nudging.  UWV meldt 60% meer kans dat werkzoekenden een online vragenlijst invullen door een bericht in hun online omgeving in combinatie met een herinnering. De belastingdienst meldt een snellere respons op informatieverzoeken door te variëren in boodschap (opnemen deadline) en communicatiekanaal (herinnering per sms in plaats van brief). Hieruit blijkt dat nudging alles te maken heeft met communicatie, die sinds de digitalisering onpersoonlijker is geworden. Zo zou jaren geleden geen arbeidsbemiddelaar het in zijn hoofd halen om een vragenlijst toe te zenden. Hij zou de werkzoekende uitnodigen voor een gesprek op het arbeidsbureau. Ik miste in het jaarverslag dat nudging ook misleiding kan zijn. Bijvoorbeeld de zinloze reclame aan het eind van ieder jaar om burgers ertoe over te halen een contract met een andere zorgverzekeraar te sluiten, zou voor het Ministerie van VWS een interessant item zijn geweest.

 

Een speciale rol speelde de Koninklijke Vereniging voor de Staathuishoudkunde (KVS) op De Dag van het Gedrag met de bespreking van haar bundel preadviezen Gedragseconomie en beleid[2], die goed aansloten bij de activiteiten van BIN NL. De bundel wekt de indruk dat economen een slecht geheugen hebben. Er wordt niet vermeld dat de bedrijfseconomie in haar analyses al tientallen jaren gebruik maakt van psychologische inzichten bij de vakken organisatieleer en marketing. Thaler bracht alleen een nieuwe analysemethode, maar geen nieuw theoretisch inzicht. De bij de preadviezen vermelde literatuur dateert vrijwel geheel van na 1990. Mijn leerboeken vermeldden in de jaren zestig al dat de homo economicus een theoretische constructie is met voorwaarden die veelal niet opgaan. De Dag van het Gedrag was voor de KVS een gemiste kans. Wat was het interessant geweest als de KVS vanuit haar traditionele discipline, de huishouding van de staat, had aangegeven wat de mogelijkheden en beperkingen van nudging zijn. Had daarmee de financiële crisis kunnen worden voorkomen en zo ja: hoe? Waarom is er weinig belangstelling meer voor macro-economie en openbare financiën? Is nudging het goede antwoord?